ABNA: Ove godine pojavio se prevod na engleski jezik djela Les musulmans de l’Europe du Sud-Est (XIXe-XXe siècles), Paris, Karthala, 2013. Autori su francuski eksperti za islam na Balkanu Nathalie Clayer i Xavier Bougarel.
Knjiga uključuje uvod, pet poglavlja i zaključak. Snabdjevena je bilješkama, iscrpnom bibliografijom i indexom.
Pet poglavlja
Prvo poglavlje bavi se Balkanom od osmanske pokrajinske autonomije do Istočne krize (1800-1876). Tu se razmatraju pitanja: kada je Osmansko carstvo u Evropi počelo da se raspada, reforme, novi odnosi među muslimanima i kršćanima i razvoj naučnog diskursa o muslimanima Balkana.
Drugo poglavlje bavi se periodom od Istočne krize do kraja carstava (1876-1923). Tu se adresiraju pitanja: jačanje i slabljenje balkanskih država, migracije i razmjena stanovništva, muslimani između nemuslimanskih nacionalnih država i Osmanske carevine, politizacija identiteta i razvoj nacionalizma, centralna važnost reformi i muslimani Balkana između predstavljanja i prakse.
Treće poglavlje naslovljeno je “Od kraja carstava do pojave komunizma (1920-1944)”. Razmatraju se pitanja: teritorijalna rekonfiguracija i jačanje autoritarizma, nacionalizam i ideološka radikalizacija, muslimani između iseljavanja, agrarnog pitanja i manjinskog statusa, politički nacionalizam i jačanje kontrole nad islamskim ustanovama, specifične forme mobilizacije muslimanskog stanovništva, balkanski islam unutar novih mreža: “evropski islam”, “moderni islam” i lokalne prakse.
Četvrto poglavlje bavi se periodom od pojave komunizma do njegovog pada (1944-1989). Ovdje autori razmatraju pitanja odnosa “hladnog rata” i nacionalističke groznice, kristalizaciju nacionalnog identiteta, autoritarnu modernizaciju i antivjersku politiku, naučni socijalizam i nacionalne mitologije, kontrastni razvoj islamskih institucija, “Bosanski izuzetak” - panislamski trend pod komunizmom, antropološka istraživanja o transformaciji islama u ovom periodu.
Peto poglavlje bavi se periodom od pada komunizma do evropske integracije (1989-2001). Poglavlje počinje izlaganjem deizintegracije Jugoslavije, zatim procesom tranzicije i “povratka religije”, politizacije balkanskih muslimana, veze između islama i nacionalnog identiteta, obnova i krhkost islamskih institucija, pojava neoselefizma i njeno značenje.
U zaključku se daju rezultati istraživanja moderne historije muslimana Balkana.
Sinteza
Ovo djelo je izvanredna sinteza vlastitih istraživanja “balkanskog islama” autora ove knjige te radova ostalih istraživača na ovom naučnom području (bibliografija obuhvata gotovo 30 stranica). Bavi se svestranim razvojem balkanskih muslimana tokom 19. i 20. vijeka. Nadmašuje koncepte uskih vrsta historije i pod lupu naučne opservacije stavlja muslimane ovog regiona u cjelini njihove egzistencije. Uključuje politički kontekst i razvoj, unutrašnju dinamiku grupa označenih kao muslimani u sociološkom smislu, njihovu vjersku praksu i institucije, identifikaciju, predstavljanje, samopercepciju itd. Nudi produbljeni uvid i komparativnu perspektivu razvojnih tendencija među muslimanima Balkana u moderno doba. Napisano je objektivno i uzdiže se iznad balkanskih nacionalističkih narativa. U tom smislu, ovo je knjiga koja je posebno nedostajala.
Postoje, međutim, neke činjenične i kvalifikacijske greške. Na primjer, autori govore o “beogradskom pašaluku” (str. 27), a ispravno je “smederevski sandžak”, jer je to bila administrativna jedinica Osmanske države. Dalje, autori kažu (str. 114) da pored Medrese-i nuvvab u Šumenu (Bugarska) nije bilo drugog mjesta na Balkanu gdje bi mladi muslimani dobili visoko obrazovanje u islamskim naukama. Bila je takva ustanova: Alija kurs u Gazi Husrev-begovoj medresi i Viša islamska šerijatsko-teološka škola (VIŠT) u Sarajevu. Konačno, autori o zločinu u Srebrenici koriste termin “masakr” (str. 177), a treba genocid, jer je to pravna činjenica utvrđena od Međunarodnog suda pravde i Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju.
Zaključci
Među zaključcima autora, može se izdvojiti onaj da su muslimani Balkana u posmatranom periodu imali intenzivnu komunikaciju s muslimanskim svijetom s kojim su dijelili neke karakteristične oblike razvoja. Takvi su, na primjer, formacija modernih država i nacionalnih identiteta, autoritarna sekularizacija, pojava islamskog reformizma i neotradicionalizma. Ključna razlika između muslimana Balkana i centralnih muslimanskih zemalja jeste da oni na Balkanu nisu bili pod kolonijalnom vlašću, iako je njihov manjinski položaj do polovine 20. vijeka pokazivao neke kolonijalne odlike.
Takođe, autori su uočili da su muslimani Balkana, reagujući na nacionalističke ideologije svojih sugrađana neislamskih vjera koji su ih nazivali “Turcima” i “Azijatima”, razvijali tezu o evropskom i tolerantnom karakteru svoje vjere. To je dovelo do dvije bitne greške. Prvo, insistirajući na tolerantnom karakteru balkanskog islama, oni su prihvatali da postoji drugi neevropski i netolerantni islam. Drugo, označavanje balkanskog islama kao “evropskog i tolerantnog islama” zamagljivalo je postojanje unutrašnje raznolikosti samog islama na Balkanu i njegove viševrsne veze sa centralnim muslimanskim svijetom.
Ako se balkanski islam može nazvati evropskim islamom, kažu autori, to je zato što je Osmanska carevina bila evropska država i zato što je historija balkanskih muslimana dio šire historije evropskog kontinenta.
Balkanski muslimani mogu predstavljati izvor razmišljanja i inspiracija za ostale muslimane u Evropi, ali se njihov model ne može presađivati u dijelove izvan jugoistoka Starog kontinenta. Najveća promjena u balkanskom islamu u posljednja dva vijeka bila je pluralizam i individualizacija vjere, odnosno ono s čime su suočene sve religije u Evropi.
Kraj/ 286